Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia – art. 415 Kodeksu Cywilnego. Jest to naturalna kolej rzeczy w zupełności uzasadniona rozsądkiem, a potwierdzona w polskim prawie. Jeżeli swoimi działaniami wyrządzamy innej osobie szkodę (na jej życiu lub mieniu), to nasze działania powodują powstanie odpowiedzialności cywilnej w stosunku do osoby, której szkodę wyrządzamy.
Odpowiedzialność deliktowa
W kodeksie cywilnym zdefiniowane zostały dwa typy odpowiedzialności cywilnej:
- odpowiedzialność deliktowa,
- odpowiedzialność kontraktowa.
Odpowiedzialność deliktowa dotyczy przytoczonego w pierwszym akapicie artykułu i jest związana z popełnieniem deliktu, czyli czynu uznanego prawnie za niedozwolony. Odpowiedzialność tego typu, to pojęcie bardzo szerokie i regulowane przez grupę przepisów od art. 415 do art. 449 kodeksu cywilnego.
Dla powstania odpowiedzialności deliktowej niezbędne jest spełnienie czterech przesłanek:
- popełnienie przez daną osobę czynu niedozwolonego,
- powstanie szkody (w mieniu, w zdrowiu, w życiu),
- związek między czynem, a powstałą szkodą,
- wina sprawcy.
Odpowiedzialność kontraktowa
Odpowiedzialność kontraktowa to odpowiedzialność za niewywiązanie się lub nienależyte wykonanie umowy. Podstawowym i najważniejszym artykułem, który dotyczy odpowiedzialności kontraktowej jest art. 471 Kodeksu Cywilnego, który stanowi, że: dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Odpowiedzialność kontraktowa rodzi się w momencie zaistnienia następujących przesłanek:
- zobowiązanie (zlecenie) nie zostanie wykonane lub zostanie wykonane w sposób nienależyty,
- niewykonanie lub nienależyte wykonanie zlecenia będzie następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (wina umyślna lub wina nieumyślna),
- wierzyciel pod wpływem działania lub braku działania dłużnika ponosi szkodę, którą jest uszczerbek majątkowy, nieosiągnięcie przychodu lub utracone korzyści, ,
- pomiędzy naruszeniem dłużnika, a szkodą wierzyciela zachodzi związek przyczynowo-skutkowy.
Odpowiedzialność deliktowa a kontraktowa
Główną różnicą między odpowiedzialnością deliktową i kontraktową jest przyczyna poniesionej szkody, a więc charakter działalności sprawcy. Niezależnie jednak od rodzaju działalności sprawcy oba typy odpowiedzialności prowadzą do spełnienia względem poszkodowanego obowiązku zadośćuczynienia za swój czyn. Zadośćuczynienie ma najczęściej charakter odszkodowawczy – prowadzi do wypłaty poszkodowanemu przez sprawcę kwoty pieniędzy, która ma zostać przeznaczona na naprawienie powstałej szkody. Zadośćuczynienie może być również spełnione w naturze, a więc sprawca we własnym zakresie doprowadza do naprawienia szkody bez wypłaty środków pieniężnych osobie poszkodowanej. Oba typy odpowiedzialności pod tym względem są podobne – prowadzą do naprawienia szkody i spełnienia roszczeń poszkodowanego.
Najprostszym przykładem odpowiedzialności deliktowej jest kolizja drogowa. W wyniku zderzenia dwóch pojazdów następuje wejście w relację prawną obu właścicieli. Opierając się na przepisach kodeksu drogowego orzekana jest wina jednej ze stron. W każdej takiej sytuacji dochodzi do spełnienia przesłanek odpowiedzialności deliktowej:
- czyn popełniony przez sprawcę jest niedozwolony, gdyż wiąże się ze złamaniem przepisów ruchu drogowego,
- powstaje szkoda w pojeździe poszkodowanego w postaci uszkodzeń blacharsko-lakierniczych, itp.
- zachodzi związek pomiędzy deliktem, a powstałą szkodą, np. nieustąpienie pierwszeństwa (złamanie przepisu, przyczyna) powoduje wgniecenia w karoserii pojazdu (powstanie szkody, skutek),
- sprawca ponosi winę za zdarzenie (choć jeśli się do niej nie poczuwa, to ma prawo dochodzić słuszności swego stanowiska na drodze sądowej).
Prostym przykładem odpowiedzialności kontraktowej jest niewywiązanie się przez wykonawcę budowlanego z terminu oddania do użytku budowanej przez niego drogi. Powoduje to możliwość zgłaszania roszczeń zlecającego względem wykonawcy (najczęściej są to kary przewidziane w umowie).
Zasada winy, ryzyka, słuszności
Czyny niedozwolone można rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Jedną z nich jest charakter odpowiedzialności. Wyróżnia się tu odpowiedzialności oparte na zasadzie ryzyka i słuszności, a coraz częściej wyróżnia się również zasadę odpowiedzialności absolutnej.
Przy odpowiedzialności na zasadzie winy osoba, która została poszkodowana musi udowodnić winę (lub sprawca musi się do niej poczuwać i przyznać). Wina jest bezwzględnym czynnikiem warunkującym odpowiedzialność. Jeżeli sprawca nie wyrządził w sposób bezpośredni szkody poszkodowanemu, to stosuje się zasadę ryzyka np. :
- art. 430 kodeksu cywilnego – szkoda wyrządzona przez podwładnego,
- art. 433 kodeksu cywilnego – wyrzucenie, wylanie, spadnięcie,
- art. 434 kodeksu cywilnego – zawalenie się budynku,
- art. 435 kodeksu cywilnego – odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład,
- art. 436 kodeksu cywilnego – odpowiedzialność samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji.
Przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (art. 435 – odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład, art. 436 – odpowiedzialność samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji) sprawca ma możliwość uwolnić się od odpowiedzialności jeśli wykaże jedną z przesłanek egzoneracyjnych: siłę wyższą, wyłączną winę poszkodowanego, wyłączną winę osoby trzeciej.
Odpowiedzialność na zasadzie słuszności polega na tym, że w danej sytuacji znani są sprawca i poszkodowany, ale sprawca nie ponosi winy. Chodzi tutaj o następujące sytuacje:
- art. 417 kodeksu cywilnego – odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez władzę publiczną,
- art. 428 kodeksu cywilnego – odpowiedzialność w braku zobowiązanych do nadzoru,
- art. 431 kodeksu cywilnego – szkoda wyrządzona przez zwierzęta.
Zasada odpowiedzialności absolutnej odnosi się w dużej mierze do odpowiedzialności zakładów ubezpieczeń. Także ona stanowi odpowiedzialność za sam skutek. Różni się ona od zasady słuszności i ryzyka swoim gwarancyjnym charakterem potwierdzonym w zapisach umowy ubezpieczenia i tym, że nie można jej wyłączyć.